De geschiedenis van een markant punt

Door: Louis Schreurs, Harry Rouvroye en Guus Peters

Achtergrond van de Heilig Hart verering
De verering vindt haar oorsprong in het Nieuwe Testament. Johannes vertelt over Jezus als hij, aan het kruis genageld, met een lans doorboord wordt. Het doorboorde Heilig Hart, overpeinzingen en gebeden daarvoor zorgden bij veel gelovigen voor een mystieke ervaring. Deze ervaringen zouden in de late Middeleeuwen een hoogtepunt bereiken om daarna vanaf de zeventiende eeuw langzaam tot een massale verering uit te groeien. In het opkomende verstandelijke denken van de 17e eeuw is de verering van het Heilig Hart bovendien ook een antwoord, waarin genegenheid en emotie aandacht krijgen. Om die reden hebben de Jezuieten de verering gezien als een bruikbaar middel in de contrareformatie, de hervormingsbeweging binnen de Katholieke Kerk.

Met name in het 18e eeuwse Frankrijk was de verering zeer verbreid. In de loop van de 19e eeuw werd de verering ook duidelijker zichtbaar in andere landen. In Nederland werd het eveneens een symbool van de zich emanciperende katholieken. Aan het eind van de 19e en begin van de 20e eeuw kreeg de Heilig Hart-verering nieuwe impulsen. De opkomende industrialisering zorgde voor het ontstaan van een arbeidersklasse binnen de katholieke plattelandsbevolking. De democratie met algemeen kiesrecht deed zijn intrede. Overheid en samenleving waren niet langer onlosmakelijk aan de Katholieke Kerk verbonden. Vakbonden werden opgericht, onderwijs en sociale kwesties werden steeds belangrijker.

Met de ontwikkeling van de katholieke sociale leer, waarin de Kerk haar visie op economie, armoede en rijkdom vastlegde, trad een nieuwe generatie priesters naar buiten. Zij vonden dat met de Heilig Hart-verering de naastenliefde gestimuleerd kon worden; geloofsovertuiging gekoppeld aan menselijke waardigheid, solidariteit en liefdadigheid. Zodoende werden bijvoorbeeld in het begin van de 20e eeuw in de Nederlandse provincie Limburg meer dan honderd Heilig-Hart-beelden op pleinen en straten in woonwijken geplaatst en tientallen parochie-broederschappen gesticht met het doel de Heilig Hart-verering aan te moedigen. Dit als religieus teken van hulp en houvast in een onzekere, snel veranderende samenleving. Ook in Elsloo vond men dat er een beeld moest komen.

Elsloo was in 20 en 30-er jaren van de vorige eeuw heftig in beroering. In 1926 was de Staatsmijn Maurits geopend, wat een heroriëntatie van de beroepsbevolking opleverde: minder landbouwers en ambachtlieden, meer (fabrieks) arbeiders. Tevens werd als gevolg van de aanleg van het Juliankanaal (tussen 1925 en 1935) het oude dorp voor de helft afgebroken. Aan de Koolweg, Stationssstraat, (oude) Jurgensstraat, Julianastraat, Schoolstraat en Heirstraat werden in snel tempo nieuwe huizen gebouwd. De gedeeltelijke afbraak van het oude dorp had ook tot gevolg dat het oude dorpscentrum rond de Maasberg, aan de buitenkant van het dorp kwam te liggen. Ook diende de school en het gemeentehuis geherhuisvest te worden omdat ook die gebouwen gesloopt werden.

Het nieuwe centrum met winkels ontstond rondom het aloude kruispunt waar de Schoolstraat, Raadhuisstraat, Heirstraat en Stationsstraat bij elkaar komen. Dat werd vanaf toen een druk verkeerspunt. Iets verder, bij de Punt aan de Kaakstraat was toen nog een drukke spoorwegovergang naar Catsop waar alle verkeer vanuit Elsloo naar Catsop en (boven) Geulle gebruik van maakte. De school kwam op een braakliggend “brikkewerk” en het gemeentehuis in een vrijgekomen villa aan de Raadhuisstraat. 

De oude openbare school met gemeentehuis(je) naast de St Augustinuskerk

In 1929 werd de openbare school, gelegen Op de Berg naast de St Augustinuskerk inclusief speelplaats onteigend ten behoeve van de aanleg van het Julianakanaal. Het Rijk betaalde hiervoor 40.150 gulden (18.250 euro) Daardoor moest er dus ook een nieuwe school komen. Deze zou in het nieuwe centrum van Elsloo op een terrein gelegen tussen de het Visscherspoelvoetpad (nu de Jurgensstraat), de Stationsstraat en de Driekuilenweg (nu Schoolstraat).

De architect voor de nieuw te bouwen school was architect Dings uit Beek. De aanbesteding van de nieuwbouw was op 24 augustus 1929. De laagste Inschrijvers waren Louis en Peter Schreurs, aannemers uit Elsloo. De aanneemsom bedroeg 65.670 gulden (net geen 30.000 euro). De nieuwe school werd in september 1930 in gebruik genomen. Ter afronding van de schoolbouw zou er een monument komen ter ere van het Heilig Hart.

Foto boven: De pas gebouwde “St Augustinusschwal” met Heilig Hart beeld in volle glorie. (30-er jaren van de vorige eeuw).Het was een prachtig geheel, dat door een politieke miskleun begin jaren 80 voor altijd is weggevaagd. Het ronde gebouwtje links is een transformatorhuisje. Hier konden de kinderen eindeloos omheen rennen. Later is het daar nog bestaande huisje aan het begin van de Stationsstraat voor in de plaats gekomen. Deze school was toen hypermodern met centrale verwarming ! Met de kruiwagen is Bella Martens met enkele van haar kinderen; de vrouw in de zwarte jas is Marieke Pijpers.

Het Heilig Hart beeld werd door de bevolking van Elsloo met dubbeltjes en centen bij elkaar “gezeumerd”. Men plaatste bij de ingang van de kerk een offerblok, waarin de kerkbezoekers hun financiële bijdragen konden deponeren voor het nieuwe beeld. Er werd een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerp van het beeld. De indieners van een ontwerp waren Lucker uit Roermond, Ramakers uit Geleen, Architect Dings uit Beek en Aug. Hermans uit Den Haag, wiens ontwerp werd uitgekozen en die het beeld ook mocht gaan maken. De kostprijs bedroeg 3.000 gulden (1360 euro) De offerblok had 1500 gulden opgebracht en men kwam dus de helft tekort. Maar er kwam een milde gever die onbekend wenste te blijven en die schonk 1.500 gulden. Naderhand is gebleken dat dit Jan Jacob Hendrik Lenssen (Sjengske van Lensse) en zijn echtgenote Catharina Hubertina Bovens waren. Sjengske was kerkmeester en zeer gelovig. 

De jongensschool met meister Nic.(Nikkela) Janssen

De meisjesschool en bewaarschool met de zusters

Op zondag 26 oktober 1930 werd het monument ingewijd. Een feeststoet gevormd door de inwoners alsmede alle verenigingen met hun vaandels trok naar het Heilig Hart. Het beeld was gehuld in een krans van witte crysanten. Burgemeester Eussen verrichte de onthulling en hield een korte toespraak. Na het gezang en de muziek hield rector Adriaansche van het Missiehuis te Stein de feestpreek. Dat de rector van het missiehuis bij de inwijding betrokken was, is niet vreemd. De orde van de paters van Stein was de Missionarissen van het Heilig Hart (latijn: Missionari Sacratissimi Cordis, afgekort M.S.C.) Tenslotte volgde de inwijding en een toespraak door pastoor Biermans. Het geheel werd opgeluisterd door twee fanfares: de Maasgalm uit Elsloo en Sint Jozef uit Meers.

Vanaf toen was het beeld een onderdeel van de ziel van de Aelserse gemeenschap. Niemand ging zonder een kruisje te maken langs het beeld. Bij processies en priesterwijdingen was het beeld uitbundig versierd met een bloemenzee. Met op de achtergrond de nieuwe school was het een mooi centraal punt in het dorp. Tot een politieke miskleun begin jaren 80 hier een einde aan maakte....

Foto's: rustaltaar bij het Heilig Hart tijdens de priesterwijding van Pierre Peters uit de Jurgensstraat op 28 juli 1946

Foto: Familie Peters-Claessen, fanfare en dorpsgenoten voor het huis Paulissen.

Een oude vijfsprong
Na het beschrijven van de achtergrond van het Heilig Hart beeld willen we de achtergronden van het punt waar het beeld staat nader toelichten. Het kruispunt dat gevormd wordt door de Raadhuisstraat, Schoolstraat, Heirstraat en Stationsstraat is nu een belangrijk kruispunt maar dat was het ook al in het oude Elsloo.
Alleen hadden de straten toen andere namen namelijk “’t Sträötje” (Raadhuisstraat) , “Drie Koulenweg” (Schoolstraat), “Perhingestraat” (Heirstraat) en “Elserveeweg” (Stationsstraat). De (nu verdwenen) Mergelakkerweg maakte er zelfs een vijfsprong van.

Afbeelding: Het kruispunt in 1847. De enige bebouwing is dan de (nu verdwenen) Mariakapel op de hoek Stationstraat en de (eveneens verdwenen) Mergelakkerweg. De zuid-noord lopende wegen (Heirstraat en Schoolstraat) waren ooit onderdeel van de Gemeyn Heerstraat tussen Maastricht en Roermond.

Aan de Linde
De oudste naam voor de kruising is “Aen de Linde”, bij “de Linde aan de Veestraat”. Later werd de Veestraat (de veedrift naar de Graetheide) hernoemd in Stationssstraat. Ooit vergaderden de Germanen al onder een linde. Later vergaderden de inwoners van Elsloo over belangrijke kwesties met de schepenen (nu gemeenteraad), dit waren “genaghtingen”. Voor deze plaats komen we ook wel eens de naam “Parlementen” tegen. "Parlementen" betekent "debatteren" dat ook weer verwijst naar het vergaderen ter plaatse.
De linde stond op de hoek van de Stationsstraat met de Heirstraat. In de middeleeuwen lag op de plaats van het kruispunt ook een valderen, een doorgang in de landweer rond het dorp. Het was eigenlijk het eindpunt van het dorp, de velden reikten vanaf hier tot aan de landweer rond de Graetheide. Deze laatste liep midden door het huidige Elsloo. Tussen het de vijfsprong en het huidige Dorine Verschureplein (waar destijds een drinkpoel lag en dat het vertrekpunt was voor het hoeden van het vee op de heide) liep een veedrift in de vorm van een lange, deels diepe holle weg. Dat is de huidige Stationsstraat. Halverwege, ter hoogte van de huidige Past Thissenstraat, kruiste een afwatering vanuit het Seeckedaal in Catsop via de Visscherpool (Jurgensstraat) naar de Drie Kuilen. Dit was de “vlootgraaf”. Vandaar de naam van het verbindingsstraatje “Vloedgraaf”.

Afbeelding boven: Op de kadasterkaart van 1817 staat de dorpslinde (tilleul in het Frans) ingetekend. Hij stond op de hoek Schoolstraat/Raadhuisstraat. Goed is te zien dat de omgeving bestond uit hoger gelegen taluds die begroeid waren. De wegen naar het kruispunt waren diepe holle wegen. Het kruispunt zelf fungeerde min of meer als dorpsplein.

Afbeelding boven: Op deze kaart uit 1925 ziet men dat de wegen naar het kruispunt “Aan ’t Heilig Hart” holle wegen waren. Langs de Schoolstraat, Jurgensstraat, (Visserspoelweg) liggen nog geen huizen, langs de Heirstraat (Peerlinkesträötje) een rnkrlr woning en langs de Stationsstraat (Staasjewaeg) enkele huizen.

Mariakapel, detail van de foto hieronder

Foto boven : Prachtige foto uit ca 1950 van de Mariakapel met achterliggende bebouwing. Men ziet goed aan de hoge “Graven” dat de Stationsstraat in oorsprong een holle weg is geweest. Rechts van de kapel begint de weg naar het Mergelakker. 

De linde stond niet alleen op het kruispunt, al in 1500 stond hier een “Marienhuysken”, een aan Maria gewijde kapel. Maria kapellen treft men veel aan op kruispunten (met een doorgaande weg) waar de velden begonnen, Maria was tenslotte de beschermheilige bij uitstek voor oogst en vruchtbaarheid. Deze kapellen werden bij de bekering tot het christendom gebouwd op plaatsen waar al bomen stonden met een andere verering.

Tot de bouw van het huidige appartementencomplex heeft hier het kapelletje gestaan. Achter de kapel stond een oude boom. Of dit een linde en speciaal de dorpslinde is geweest, is ons niet bekend. Verder stond hier ook nog een veldkruis (foto hieronder). En om de inventarisatie heel compleet te maken, stond hier tot de jaren 70 van de vorige eeuw een wegwijzer van de ANWB. Tussen de Stationsstraat en de weg naar het Mergelakker stonden twee huizen.

Marie Peters-Wijnen vertelde ons dat het niet de bedoeling was dat het kapelletje zou verdwijnen. Bij de ontruiming van het terrein werd het kapelletje “per ongeluk” door een vrachtwagen of een andere machine omgeduwd. Aannemer Visser's Wegenbouw heeft toen 200 gulden aan iemand gegeven voor een kruis. Marie heeft het kapelletje altijd verzorgd en heeft het vuurtje voor het plaatsen van een Kruis bij de gemeente warm gehouden. 
Op dezelfde hoek stond vroeger ook een kruis. Op het einde van de oorlog in 1945 reed een Amerikaanse soldaat er met een truck tegenaan. Het kruis heeft er nog geruime tijd scheef bijgestaan en is tenslotte bij Sjaak Peters opgeslagen. Later is dit kruis door de familie Dols geplaatst op een heuveltje dat lag in de Spoorstraat naast de spoorwegovergang, ter nagedachtenis aan hun vader die in 1942 op deze spoorwegovergang is verongelukt. Toen dit heuveltje ten behoeve van de bouw van een huis werd afgegraven is het kruis verdwenen. Op de hoek Stationsstraat/Heirstraat staat nu een wit grafkruis (afkomstig uit België) ter herinnering aan de Mariakapel

Op de foto: veldkruis bij Mariakapel 

Op de foto: Mariakapel met daarachter wellicht een lindeboom, ook gezien het redelijk bescheiden formaat is dit niet de ingetekende lindeboom op de kaart uit 1817 hierboven. Volgens die kaart stond de lindeboom ook aan de overkant van de kapel.

Foto boven: appartementen Aan 't Brikkewerk, met bij de pijl het witte kruis. 

Foto van de pas aangelegde Mgr Kerckhofstraat. Onder de pijl de achterkant van de huizen Peters/Janssen aan het Heilig Hart. Tot deze huizen behoorde ook een klein bakhuis (bakkes). Gescheiden door de straat is dit blijven staan achter het inmiddels afgebroken voormalig postkantoor; daar waar anno 2020 de moderne witte villa ligt.

Onderstaande foto’s waarop het kruispunt en het Heilig Hart beeld te zien zijn hebben wat betreft de herkomst een verhaal. In 1942 woont op het adres Heirstraat 3 een erg Duitsgezinde familie, de vrouw des huizes was geboortig Duitse. Deze hebben vanuit hun tuin over het brikkewerk heen foto’s gemaakt. Hier kunt u de hele geschiedenis lezen >>

Foto's boven: Deze zijn op 31 mei 1942 genomen vlak nadat een Engelse Lancaster is neergestort op de hoek Julianastraat/ Schoolstraat. Het latere cafe Juliana is toen in brand geraakt en het huis Driessen aan de overkant werd zwaar beschadigd. Op de bovenste foto ziet men het brikkewerk met het kruis en bouwmaterialen van de gebroeders Schreurs. Uitvergroot ziet men het huis Driessen waar de gevel van weggeslagen is. Links staat de auto van Duitsers die het wrak kwamen onderzoeken. Er omheen staan tientallen toeschouwers. Gezien de paraplus van de twee dames rechts regende het die dag.

Foto boven: laat hetzelfde brikkewerk zien, maar nu zijn de stenen opgeruimd en zien we de toegangspoort. De wielerronde van 28 juni 1942 wordt verreden en de renners komen in een wolk van stof de Schoolstraat af en draaien de Raadhuisstraat in. Gezien de steigers, is men inmiddels begonnen met de herbouw van de gevel van huis Driessen.