Na uitvoerig het verloop van de Maas tussen Rekem en Leuth te hebben behandeld, durven wij toch niet te beweren dat hiermee alles gezegd. Misschien dat deze beschrijving een uitgangspunt kan vormen voor verder onderzoek (Belgisch en Nederlands, dus Limburgs !!!). Daar zou de historie van Maaskant zeer mee gebaat zijn. In dit slotartikel willen nog enkele hiaten in onze kennis aanduiden en kanttekeningen plaatsen.

Voor en na 1500.
Het onderzoek naar de loop van de Maas (overigens gaat ook op voor een groot deel van de overige historie) valt in twee tijdvakken uiteen. De periode voor en die na 1500. Het verschil zit in de beschikbaarheid van gegevens. Over de periode voor 1500 beschikken we over weinig gegevens en aanknopingspunten.
De meeste kennis moeten we herleiden uit enkele overgeleverde notities in de archieven en aanwijzingen op basis van de kadastrale gegevens op kaarten. Als bijvoorbeeld Peter Treckpoel het bijna wegspoelen van kerk en kasteel van Elsloo nooit had vastgelegd, was het niet mogelijk geweest deze gebeurtenis te dateren en hadden we niet beter geweten dat de kerk van Elsloo altijd op de huidige plaats heeft gestaan. Desondanks denken we dat we met onze beschrijvingen over de periode van voor 1500 in de goede richting te zitten, maar zeker weten doen we het niet. Na 1500 ontwikkelde de maatschappij zich in een snel tempo en bijgevolg werden de zaken veel beter vastgelegd. Voor hetgeen we over de periode na 1500 beschreven hebben kunnen we dan ook beter instaan en aannemelijk maken.

De doorbraak rond 1450.
Een belangrijk punt in de Maashistorie is de doorbraak rond 1450 (of eerder).
Deze heeft alles doen veranderen en ontwikkelingen in gang gezet. Hierover hebben we nog op het eerder gestelde aanvullende denkbeelden. In 1459 wordt een nieuwe kerk in Elsloo ingewijd een jaar eerder in 1458 verdeeld de Graaf van Rekem nieuw land onder zijn onderdanen dat ter beschikking is gekomen door Maasverplaatsing, de “Nieuwe Erven” genaamd. Ook wordt tussen 1450 en 1500 door diverse dorpen (o.a. Elsloo en Boorsem) hun grenzen opnieuw beschreven. Dit alles duidt er op dat in een zelfde tijdvak ingrijpende veranderingen in het landschap hebben plaats-gevonden die herinrichting noodzakelijk maakten. Gaan we de Nieuwe Erven zoeken, dan blijken die niet op een maar op twee plaatsen te liggen namelijk tussen Rekem en Boorsem en tussen Geulle en Uikhoven.

De gronden konden pas verlanden nadat de stroom hier verdween. Het wegvallen van de stroom tussen Rekem en Boorsem betekende ook geen voeding meer voor de takken tussen Kotem en Maasmechelen. De beek de Ziep neemt ze dankbaar over als stroomgebied en de takken verlanden uiteindelijk geheel en het gebied kon verdeeld worden. De gezochte oorzaak van de verandering zal ongetwijfeld een zware overstroming zijn geweest die mogelijk in de buurt van Rekem de instroom naar de takken bij Kotem en Boorsem maar ook die langs Mechelen heeft afgesneden of sterk doen verminderen (het lijkt erop dat de meest westelijke tak langs Grimbie / Mechelen) het langst is blijven bestaan. De situatie wordt uiteindelijk definitief bevestigd door de dijkaanleg door Rekem.

Ook bij Uikhoven moet er toen verandering in loop van de stroom zijn ontstaan. Tussen het dorp en de huidige Maas kwamen namelijk ook Nieuwe Erven vrij. Dit kan ook een gevolg zijn van de veranderingen bij Rekem die versterking van de stroom veroorzaakten van de tak die na 1150 was ontstaan (opname van de Geul)

Iedere verandering op een bepaald punt in de stroom roept een dominio effect op. Veranderd er iets met een bocht dan heeft dat ook gevolgen voor de volgende. Dit effect kan men vergelijken met een tuinslang met stromend water. Legt men de slang in kronkels en schuift men met de eerste kronkels dan werkt dat in alle kronkels, nagelang de waterdruk, door. Zo moet men ook de Maasverplaatsingen zien.

De volgende verandering lag bij Elsloo de Maas had de kerk weggespoeld, het kasteel aangetast en de stroom langs (links of rechts is nog de vraag) verlegd. De vraag is waar ze dan eerst stroomde ? Waarschijnlijk toch door de “Alde Waterganck” langs Kotem of anders door de Kotemerweerd. Dit geeft namelijk ook de meest logische aansluiting met de Maasarmen tussen Meers en Mechelen/Vught.

In rood een veronderstelde oude dijk in Kotem, in blauw de Alde Waterganck.

Langs de Grote straat in Kotem tekent zich een langgerekte, smalle strook af. Deze strook heeft de typische kenmerken van een dijk waarachter de huizen lagen. Dit verschijnsel zien we overigens ook in Meers. Deze dijk duidt op de nabije aanwezigheid van de Maas. Ook de Kotemerweerd vertoont een regelmatige, dus latere, verkaveling in veel grotere percelen dan de landerijen achter Kotem (ooit de landerijen van Meers !). Ook hier moeten we grote veranderingen zoeken die noodzaakten het gebied opnieuw te verkavelen. Wij hebben overigens geen idee van hoe we het vervolg van de Alde Waterganck met de loop van de Maas tussen Elsloo en Geulle moeten combineren. De Maas zou dan met een vrij diepe bocht (de loop van de Hemelbeek ?) door de beemden van Elsloo hebben gelopen. We willen hierbij aantekenen dat we over de dijk en landerijen in Kotem eigenlijk niets concreets kunnen zeggen dan hetgeen we uit de kaarten kunnen herleiden. We zijn terzake onkundig over de achtergrond van de dijken en landerijen rond dit dorp.


Afbeelding.
Het door Dhr Gorissen al in 1931 vervaardigd kaartje met oude Maaslopen. We hebben de hoofdtakken met elkaar verbonden en doorgetekend in de beemden van Elsloo. De situatie voor 1450. Het is jammer dat wij niet over de bijbehorende teksten en bronvermeldingen beschikken die aan deze kaart ten grondslag liggen.
Merkwaardig is dat hij op deze kaart niet de oude tak waar nu de Ziepbeek door stroomt heeft ingetekend. Ook is vreemd de plaatsing van Geneuth op de rechteroever. Net als wij bij ons onderzoek moesten vaststellen zal het voor vroegere onderzoekers niet anders zijn geweest. Men kan wel de hoofdlijnen van het verloop van de stroom aangeven maar niet in detail. De mogelijkheden om de diverse armen te combineren zijn hiervoor gewoon te groot.

Mogelijk hebben de geschetste veranderingen van rond 1450 zich al veel eerder ingezet en kan dit gedateerd worden in de tijd dat Boorsem en Kotem bij Rekem werden gevoegd in ca. 1350. De Maasstroom kan dusdanig in sterkte zijn toegenomen dat deze dorpen toen al steeds meer gescheiden van Elsloo raakten. De Nieuwe Erven moedten tenslotte ruim de tijd hebben gehad om voldoende te verlanden om als akkergronden uitgegeven te kunnen worden.

(Foto Guus Peters)

Afbeelding.
Hoog water, de Maas staat op uitkomen. In het midden de kerk van Kotem, rechts de Hal. Op de voorgrond liggen hier onder water de resten van de oude burcht van Elsloo. Men moet in vroeger tijden toch moed gehad hebben om zo dichtbij een rivier te blijven wonen die in een paar uur in een kolkende watermassa kon veranderen, die alles wat je bezat meesleurde. En dan hebben we nog de Maasschippers, vissers en veerlui die om hun kost te verdienen, over deze voor hun moeilijke rivier moesten varen !
De Maaskanters waren en zijn niet van suiker gemaakt !

Scherpe bochten.
Als we de veronderstelde loop van de Maas langs Meers vanaf Elsloo op de Tranchotkaart rond 1600 weergeven, dan ziet men dat deze zeer scherpe bochten maakt. Toch moeten die bestaan hebben de Maas was blijkbaar in staat om korte zeer scherpe bochten te maken.

Afbeelding.
In rood de veronderstelde loop langs Meers (na 1450) met zeer scherpe bochten. In blauw een veronderstelde verbinding met de Oude Maas onder Vucht. Over de achtergond van de Oude Maas bij Vught is ons niets bekend. Het lijkt ons sterk dat deze gevoed werden door de oude tweede hoofdtak langs Mechelen. De Maas zou in dat geval hier wel een zeer scherpe hoek gemaakt moeten hebben. Of er moet een andere verbinding zijn geweest, die wij nu niet meer kunnen herkennen.


Afbeelding hierboven.
Ook een vraagteken zetten we bij de loop van de Ziepbeek bij Geneuth als Maasloop (gele kader). Een iets oostelijker strook (rode kader) geeft meer het beeld van een oude Maasloop weer.
Opmerkelijk is dat het laatste het stuk van de Alde Waterganck die Dhr Gorissen aangaf bij Geneuth in het verlengde hiervan ligt. Of is het rood omkaderd stuk de “Alde Waterganck” en heeft de Maas (of een Maastak) anders door de Kotemerweerd gelopen ? Dit zou dan ook de verklaren waarom we deze niet in de kaarten kunnen herkennen.
We weten het gewoon niet. Wij vragen ons af of de Alde Waterganck niet links van Kotem i.p.v. rechts heeft gelegen.

Het slot van de beschrijving van de Maas.
Tenslotte sluiten we het verhaal van de Maas af met een overzichtskaartje van rond 1750. De Maas heeft bijna haar huidige bedding gevonden. Alleen onder Vught is er nog een kleine groep eilandjes die tenslotte ook zullen verdwijnen. Na de afronding van de beschrijving van de Maasveranderingen, kunnen we nu overgaan tot het beschrijven van het dorp dat altijd met de voeten in de Maas heeft gestaan, Meers (Maes).

Links:

• In het spoor van Willem van Oranje: een veldtocht langs de Maas (Uitgave Stichting Erfgoed Stein)

Het Maaskentjleed / Maaskantlied, het officiële volkslied van de gemeente Stein.

Uitgebracht in 2011door Stichting Eine Maaskentj Stein. Vocale versie; met uitvoerende muzikanten en vocalisten uit De Maaskentj.

Geschreven door Frans van Mulken, Guus Peters, Ed Gravee. Muziek Ed Gravee. Voice over Wim Cremers. Foto/video/ edit John Baggen. Productie Inspired by why.