In deel 18 van de serie “van vreuger tot noe”beschreven we reeds het met de aanleg van het Julianakanaal verdwenen Elsloo, de ”Auwe Berg” waar de mensen het vroeger steeds over hadden. Zelf heb ik nog die gesprekken gehoord en vroeg me steeds af hoe dat allemaal uitgezien moest hebben.Als ik hun hoorde vertellen, vond ik het altijd jammer dat ik zelf nooit die “Auwe Berg” gekend had. Mijn grootvader (Severien Pijpers) vertelde altijd, dat er geen mooier uitzicht bestond, dan het gezicht op Elsloo wanneer men vanuit Geulle aan de Maas, door de beemden naar Elsloo toe liep.

Ook konden Gerrit Janssen (de postbode) samen met mijn Heeroom Pierre Peters nooit genoeg krijgen van het ophalen van herinneringen over de “Auwe Berg” en zijn bewoners. Ze hadden nog samen in de klas gezeten op de “auw schwal”. Ze vertelden dan over het gooien van stenen op de daken van de huizen beneden de berg en de straf die ze kregen als ze in de Maas gezwommen hadden. En meer van dat soort verhalen. Dat waren mijn eerste ervaringen met de historie van Elsloo.

Onger op de baendj. De beemden onder Elsloo vanaf de dijk bij Boorsem, nog steeds bijzonder mooi (Foto Guus Peters)

Inmiddels is de tijd zover voortgeschreden dat er nog maar zeer weinig mensen in Elsloo zijn die de aanleg zelf en het dorp van voor de aanleg zich nog goed kunnen herinneren. Van de andere kant merken wij een toenemende belangstelling bij degenen die hier helemaal niets meer van weten. Wisten hun ouders er nog van, de huidige generatie van rond de 60 wil weten waar hun grootouders “in de knaal” woonden. Door de lokale gidsen wordt bij de oude kerk ook steevast het verhaal verteld dat de kerk nu aan de buitenkant van het dorp ligt, maar er eens midden in heeft gelegen. De verbaasde toehoorders kunnen zich dat niet voorstellen. Het blijkt voor velen toch moeilijk te zijn om staande bij de kerk en kanaal zich een beeld te vormen waar precies het afgebroken gedeelte van de oude kern heeft gelegen.

Reeds in 1996 onderkenden dit overigens ook al de locale onderzoekers Harry Rouvroye en Louis Schreurs dit en schreven er het boek “Aanleg Julianakanaal 1935 “ Elsloo, Stein, Urmond (ISBN 90-70692-26-0) over. Echter dit boek is al lang uitverkocht en voor velen is de informatie niet meer bereikbaar.
Wel kan men in het Historiehuis van de Maasvallei (voorheen Streekmuseum de Schippersbeurs) te Elsloo nog terecht. Hier worden een uitgebreide collectie foto’s e.a. met uitgebreide toelichting tentoongesteld.

Historiehuis van de Maasvallei
Op de Berg 4 - 6, 6181 GT Elsloo (Lb), telefoon 046 4376052
e-mail: info@historiehuismaasvallei.nl Dit emailadres is beveiligd tegen spambots, u heeft javascript nodig om het te kunnen bekijken
www.historiehuismaasvallei.nl

Om toch aan de vraag naar meer info over de oude Berg en aanleg van het kanaal te voldoen, hebben we besloten aan deze historische reeks extra afleveringen over het Julianakanaal toe te voegen. Niet het technisch verhaal, maar het verhaal van de huizen en de mensen.

De kerk niet meer in het midden

De opkomende kolenindustrie in Limburg veroorzaakt rond 1900 een grote behoefte aan een waterweg naar Noord-Nederland. Voor de hand ligt kanalisatie van de Maas. Het is daarom dat Belgische en Nederlandse ingenieurs overleg plegen over de mogelijkheden om de Grensmaas te kanaliseren. Maar dit gaat niet door. De Nederlanders willen een diepte van 4,5 meter om het geschikt te maken voor grote schepen. Maar de Belgen willen de Grensmaas niet dieper maken dan 2.6 m. Dat is dan minder diep dan de Zuid Willemsvaart die 3 tot 5 meter gaat. Grotere schepen dienen dan via Antwerpen te blijven varen en niet via de grote concurrent Rotterdam. Dit overleg duurt tot 1912 maar de samenwerking loopt om meerdere redenen steeds stroever en uiteindelijk stuk. Ze gaan allebei voor een apart kanaal. De Nederlanders voor het Julianakanaal en de Belgen voor het Albertkanaal.
“We werpen de Maas in de Schelde” riepen de Belgen.

Nederland begint met het graven in 1925. Het kanaal zal 35km lang worden. Er wordt van twee kanten gewerkt. Vanuit Maastricht en vanuit Maasbracht werkt men toe naar het sluitstuk bij Elsloo/Stein. In Elsloo moesten ze door een plateau graven waarop ook het dorp lag.... Daardoor moesten aan de westkant van de kerk 43 huizen, de school en gemeentehuis verdwijnen. De kerk bleef gelukkig behouden maar lag voortaan niet meer midden in het dorp maar aan de rand van de bebouwde kom.

De bewoners van de te slopen huizen kregen goed betaald en bouwden oostwaarts langs de uitvalswegen nieuwe, betere huizen. Dit compenseerde veel. Niemand heeft het afgraven dan ook betreurd, hooguit bleef wat weemoed leven. Het kanaal heeft gemiddeld een miljoen gulden per kilometer gekost, wat voor die tijd relatief goedkoop was.

Mijngangen onder het kanaal

De Staatsmijn Maurits in Geleen ontgon vanaf 1926 de rijke kolenlagen op verschillende dieptes. Dit betekende ook dat er mijngangen kwamen onder haar concessiegebied. Nadat de kolen gewonnen waren verwijderde men de stutten en de ontkoolde ruimtes gangen stortten onder druk van de bovengrond in. Dit had natuurlijk ook effecten op de bovengrond. Hier traden verzakkingen op, huizen en wegen scheurden, terreinen zakten meters diep. Onder het grondgebied van Elsloo werd geen steenkool gedolven, waardoor er hier ook geen verzakkingen optraden.

Staatsmijn Maurits, SBB Stikstof Bindings Bedrijf in 1949 (Foto Nationaal Archief, rechtenvrij)

Bij het graven van het Julianakanaal werd daar al op gerekend. De waterdruk zou natuurlijk ook voor meer druk in de ondergrond zorgen, zo redeneerde men. Ook de bruggen werden daarom zo licht mogelijk uitgevoerd. De dijken en bruggen zouden -in gelijke mate van de verzakkingen- verhoogd moeten worden. De dijken bij Stein zijn dan ook een paar keer inderdaad verhoogd.

Er werd zelfs rekening gehouden met een extra sluis bij Elsloo. Bij Stein/Urmond loopt het Julianakanaal over een lengte van ca 7 km boven het zgn. “zakkingsgebied” van de SM Maurits. Tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft men de dijken bij Stein/Urmond vanwege mijnverzakkingen dan ook moeten verhogen. 

Gedeelte van huidige oude kern. Foto © Bert Ramakers Fotografie, Geulle (met dank voor gratis beschikbaarstelling)

Gehele oude kern (Uit collectie Streekmuseum Elsloo)

Afbeelding: Kaart van de oude kern 1925. Een gelijke hoeveelheid huizen verdween bij de aanleg van het Julianakanaal. In rood de afgravingslijn.

De werkzaamheden.
De werkzaamheden voor de aanleg van het Julianakanaal begonnen in de herfst van 1925. Meerdere grote aannemers werkten aan dit project. Het kanaal dat loopt van Masstricht naar Maasbracht heeft een lengte van 35 kilometer, de aanleg heeft ongeveer 35 miljoen guldens gekost. Er werd van twee kanten gewerkt: vanaf Maastricht in noordelijke richting, vanaf Maasbracht in zuidelijke richting. De twee grootste aannemers waren van Hattem en Blankevoort en Den Breejen en van de Boout. Rijkswaterstaat besteedde steeds stukken van meerdere kilometers lengte aan. Uiteindelijk belandde men in Elsloo-Stein waar de Scharberg moest worden afgegraven. Dit was een tamelijk riskant karwei waarbij men steeds rekening moest houden met wateroverlast door de aanwezige wateraders. De werkzaamheden begonnen in September 1929. Probleem was hier dat men 43 woningen, het gemeentehuis en de school moest slopen. Men ging dan ook uit van een geleidelijke sloop. In totaal moesten ruim 3 miljoen kubieke meter grond worden verzet. De ene helft werd naar de zuidelijke dijken richtring Maastricht vervoerd, de andere helft naar de dijken in noordelijke richting. In 1932 werd het deel Maastricht –Elsloo gevuld met water. Het gedeelte Born-Maasbracht werd in 1933 gevuld. In Mei 1934 werd dit deel geopend. Einde 1934 werd ook het deel Elsloo-Born met water gevuld. En op 16 September 1935 werd het gehele kanaal geopend. (tekst H. Rouvroye).

De Berg
Op de Berg en Onder de Berg waren een belangrijk deel van het oude Elsloo. Onder de Berg was een latere aanduiding voor de huizen die lagen vanaf het huidige kasteel tot aan de Maas. Op de Berg was de aanduiding voor de (verdwenen) huizen vanaf de Schippersbeurs tot achter de St. Augustinuskerk. Blijkbaar bestond hier nog een buurtschap met de naam Achterberg en zijn we vermeldingen van huizen tegengekomen die “In de Berg” lagen. Aan het eind van de bebouwing van “Op de Berg” begonnen de verbindingswegen naar Stein en Meers (zie Jodenstraat) en de diverse voetpaden door het Elserveld. Onder de Berg verdween geheel en Op de Berg voor het grootste deel door de aanleg van het Julianakanaal. De oude Berg was een vrij dicht bebouwd gebied, waarvan in het verleden veel bewoners op een of andere manier betrokken waren bij de scheepvaart of visserij op de Maas.

De gele lijn is het midden van het kanaal. De rode aaneengesloten lijnen zijn de begrenzing van het afgegraven gebied. Op de plaats van de cirkel ligt nu de brug. De onderste weg op de kaart was ten tijde van de vervaardiging van deze kaart al verdwenen (was overgenomen van oude kaarten) Bij de afbraak restte nog maar een klein restant links naast het woordje Elsloo. Hier stond ook de waterpomp voor dit deel van het dorp.
De naam “Berg” is een afkorting van de naam “Huysberg”. Het “Huys” was het oude kasteel in de Maas. Huysberg betekend hier dus eigenlijk de helling van of bij het kasteel. Gezien de ligging ten opzichte van het oude kasteel in de Maas een voor de hand liggende benaming.

Voetpaden en stegen
Op en rond de Huysberg bevonden zich verder diverse stegen en voetpaden voor die de straten onderling verbonden. Zo was er voor de aanleg van het kanaal op de Berg nog een klein op de helling doodlopend wegrestant over bij de waterpomp.
Dit was een restant van de Huisbergsteeg en in het verlengde ervan het Huysberg-voetpad. Hoewel die tot de aanleg van het kanaal al afgespoeld waren, komen ze toch nog op de laatste kadasterkaarten van dit gebied voor. Oorspronkelijk was dit voetpad de hoofdstraat, “de Straet” in het aller oudste Elsloo en lagen er huizen langs. (zie vvtn deel 19) Maar deze weg verviel tot steeg en voetpad. Dit heeft alles te maken met het oprukken van de Maas, waarbij de verder van de Maasdalrand afgelegen straten de functies van de afgespoelde wegen overnamen. Verder bestond er een Bergvoetpad , dit had de bijnaam de “Strontgats” Dit voetpad begon in het beschreven doodlopende stukje weg en daalde de Berg af naar de weg die naar het veer en naar de Maas ging. De huidige verbinding, de trappen tussen Op de berg en de Maasberg, is de opvolger hiervan.

Foto: Het afgebroken gedeelte. Het gebouw rechtsonder is de nog bestaande oude pastorie bij de oude St Augustinuskerk. (Uit collectie Streekmuseum Elsloo)

De huidige situatie. De oude pastorie in gearceerde circel links van de kerk. (Uit collectie Streekmuseum Elsloo)

Links:

• Blog over sluizen en bruggen van het Julianakanaal