De meeste mensen in de Westelijke Mijnstreek kennen de naam Graetheide van straatnamen, pleinen etc.  waarin de naam Graetheide voorkomt. Weinigen weten echter dat de Graetheide ooit een uitgestrekte vlakte was met een zeer oude historie en waar de dorpen in de Westelijke Mijnstreek nauw mee verbonden waren. Het is velen onbekend dat de grens met de Graetheide ooit midden door de tegenwoordige bebouwing van de Maasdorpen liep. Vaak weet men ook niet dat het klaverblad Kerensheide, de autoweg van Beek tot Born, het Chemelot-terrein, Lindenheuvel, Sanderbout, het Fortunastadion etc. allemaal op de voormalige Graetheide liggen. Veel straat- en buurtnamen zijn afgeleid van de (Graet)heide en het gebruik daarvan.

De (zuidelijke) Graetheide verdween en maakte plaats voor huizen, autowegen en industrie. Het DSM-complex in 1979. Toen deze foto gemaakt werd, ging het echter helemaal niet goed met Limburg, ook niet met DSM. DSM is voor de Maaskant nog steeds direct of indirect de belangrijkste werkgever. (Foto Guus Peters: DSM kalender 1979)

Hoe groot de Graetheide was, is alleen globaal weer te geven omdat de grenzen in de loop der tijd steeds verschoven. Rond het jaar 900 lag er tussen de Maas, Geleenbeek en Keutelbeek een groot bos, de Grate (of Graite), het Graetbos welk 6666 bunder (1 bunder is ca 0,80 hectare) dus ca 5.500 ha. Het is dit (oer)bos dat na de kap van de bomen, de kale Graetheide wordt en dat -volgens de legende- door koning Swentibold over 14 "kerspelen" (dorpen) rond het Graetbos wordt verdeeld. In de volgende 1000 jaar werd de Graetheide geleidelijk aan ontgonnen en verkleind om tenslotte, op enkele kleine bosrestanten na, als samenhangend heidegebied geheel te verdwijnen.

Afbeelding: Herinneringen aan de heide. “ ’t Hetje” in Stein ( verbastering van “’t Heitje”) en “op gen Hei” in Berg aan de Maas. Foto's Guus Peters

Mijn persoonlijke band met de Graetheide gaat terug naar mijn kinderjaren in Elsloo.
Als kleine jongen was ik in de 60-er en 70-er jaren van de vorige eeuw niet weg te slaan op de boerderij van mijn grootvader en ooms Gus en Theo Pijpers, vlak bij ons huis aan de Stationsstraat te Elsloo.
Met hen ging ik ook ontelbare keren naar de landerijen en weilanden enkele straten achter de boerderij die “in de hei” lagen, in het gebied tussen de Steinderweg en de Elserheggen. Het is nu geheel volgebouwd.

De veldweg de “Aelserhekke” die we aflegden met de kar met het vat water voor de koeien leek toen eindeloos. Zittend naast mijn opa, neven en buurtkinderen, nam ik het landschap in detail in me op. De gelijke grootte van de percelen, de rechte veldwegen (door mijn opa smokkelpaadjes genoemd), het geheimzinnige, donkere Meldert met zijn holle wegen, graften en hoge bomen waar met grote snelheid een zwarte stroom water met een vies luchtje door een diepe sleuf zijn weg via een zuiveringsinstallatie naar de Maas zocht (dat was de Pasveersloot, een afwateringsloot van DSM). Als iemand me toen had verteld, dat de hei ooit helemaal volgebouwd zou worden, had ik hem voor gek verklaard.

De Staatsmijn Maurits in aanleg op de Graetheide bij Lutterade in 1915 (foto demijnen.nl, collectie walter buskens, embedded)

Ook mijn vader vertelde me over hun heiperk waar ze aardappelen en rogge op verbouwden en waar zij als kinderen moesten meewerken. De opbrengst was bestemd voor mens en dier (varkens). Mijn oma vertelde dat in haar jeugd slechts enkele boerderijen tussen Elsloo en Lutterade (Geleen) lagen en dat ze zondags als uitstapje te voet vanuit Elsloo naar de aanleg van de Maurits bij Lutterade gingen kijken.

de situatie in 1920

klik op kaarten voor vergroting

Hierboven op de afbeeldingen hetzelfde gebied in 1920 en in 2004 (de rode cirkels geven hetzelfde punt aan). Goed is te zien dat de grote ruimte tussen de dorpen, “de hei” binnen 75 jaar geheel is opgevuld. Voorheen bestonden nog rechtstreekse verbindingen tussen de woonkernen (die hierdoor toen ook directer in contact met elkaar stonden als tegenwoordig). Nu zijn de verbindingen veel langer omdat men vanwege het Chemelot-terrein en autowegen moet omrijden.

Voor de mensen in Elsloo lagen de huizen langs de Stationsstraat-oost en Steinderweg “op de Hei”. En de bus naar Geleen ging in mijn jeugd nog over het huidige DSM-terrein, tussen de fabrieken door, over “de hei” naar Geleen. Bij "heide" dacht ik vroeger altijd aan een uitgestrekte vlakte met bloeiende paarse dopheide. Dat de Graetheide een uitgestrekte grasvlakte was met struikgewas en verspreid wat bosjes, daar had ik geen idee van. De hei werd begraasd door koeien en schapen.

Uit de herinnering van Theo Wouters (uit Elsloo, nu woonachtig in Montreal) over de Graetheide. Zijn vader was eigenaar van drogisterij “de Heidebloem” in Elsloo, genoemd naar de Graetheide.
Theo vertelt: “Tot na de oorlog hadden wij ook een stukje land op de heide. Ik herinner mij heel goed dat we er met pap naar toe gingen. Hij kapte brandhout in de graften langs de Steinderweg en bij de bosjes op de hei. De landweg liep van de overweg naast boerderij Keulen tot achter het Steinderbos (Sanderboutlaan). Pap fietste deze weg naar zijn werk op het SBB. Ik was toen 4 of 5 jaar oud en de Steinderweg was nog niet doorgetrokken. In die tijd hadden de arme mensen nog hondenkarretjes om de oogst op de hei te halen.”

Afbeelding: “De Hei” van Elsloo ca 1950. Het gebied wordt diagonaal van linksonder naar rechtsboven doorsneden door de Steinderweg. Tegenwoordig is het open terrein geheel volgebouwd. Rechtboven is de spoorwegovergang naar Beek, linksonder ziet men de eerste huizen van Nieuwdorp. Helemaal rechts, het latere Dorine Verschureplein met de Koolweg en de Stationsstraat.

Afbeelding: Vanuit het Dorine.Verschureplein liep de veldweg, de “Elserheggen” (Aelserekke) naar de Heiberg. De inwoners konden een stukje land van de gemeente pachten, men noemde dat een "heiperk" Het waren akkertjes of weilanden met fruitbomen die waren omzoomd met heggen. Duidelijk zijn de “heiperken” te herkennen aan de oostzijde van de veldweg. 

De heide kent een lange ontwikkeling van oerbos tot industrie-, landbouw en woongebied. Waarbij opgemerkt moet worden dat men de Graetheide in twee stukken kan verdelen met de Urmonderbaan/Bergerweg als grens tussen het noordelijk, landelijk gebleven gedeelte en het zuidelijk gedeelte dat verdwenen is door industrie, wegen en bebouwing. Onze beschrijving betreft voornamelijk het zuidelijk gedeelte, vooral het gedeelte waaraan de gemeente Stein grenst.

Afbeelding: Eindpunt van de Aelserhekke, “de Heiberg” in de jaren 80. Gezien vanuit het oosten (Steinderweg). Op de akkers ligt nu de nieuwbouwbuurt “het Kruudje” (Aronskelk etc) Foto Guus Peters

In eerste instantie ben ik in de archieven en oude kaarten op zoek gegaan naar de heide van Elsloo. Inmiddels heb ik deze onderzocht en doorkruist tot Born. Om de herinnering aan de heide en de kennis er over niet verloren te laten gaan, meen ik er goed aan te doen om deze kennis voor belangstellenden en onderzoekers beschikbaar te stellen.
Het is mijn intentie om de historie van de Graetheide en het belang ervan te beschrijven en de plaats in de (streek)historie te geven die ze verdiend. Beseffend dat we in het beschrijven van de lange historie van de heide nooit compleet kunnen zijn; aanvullingen en opmerkingen zijn dan ook welkom.