Rond het jaar 1000 hebben er inmiddels belangrijke veranderingen plaatsgevonden die ontwikkelingen in gang hebben gezet. De kerk heeft vaste voet in het Maasdal gekregen, er is een einde gekomen aan de invallen en plunderingen door de Noormannen, de bevolking groeit, de handel over de Maas neemt toe en er ontstaan steden c.q. bestaande steden, zoals Maastricht, breiden zich uit. Ook de onderlinge strijd tussen de erfgenamen van het grote rijk van Karel de Grote heeft ook onze streken niet onberoerd gelaten. Er ontstaan zelfstandige staten zoals Holland en Vlaanderen maar ook kleine staatjes, heerlijkheden genaamd, vaak niet groter dan een dorp.

Hoe de eerste heren van Elsloo in het bezit van de Heerlijkheid zijn gekomen, is niet bekend. Wel weet men dat de Heren van Elsloo van heel oude adel waren en het ruitenschild voerden wat nu nog in het wapen van Stein zit. In de loop van de 14e en 15e eeuw wordt het dorp een vrije heerlijkheid. Een zelfstandig staatje waarvan de Heer alleen verantwoording aan de Duitse koning of keizer hoefde af te leggen.

Het machtscentrum van een heerlijkheid was de burcht. Eerst bestonden die alleen uit houten woontorens, later in steen en ze groeien tenslotte uit tot kastelen. De vestigingsplaats van de burchten werd bepaald door verschillende factoren: aanwezigheid van drinkwater in de bodem, overzicht over het omringende landschap en goede verbindingen met de verschillende delen van de heerlijkheid. De plaats van de burcht van Elsloo is bekend, die ligt in de Maas. Als men nu de plaats van het kasteel in zich opneemt, kan men zich niet voorstellen dat de ligging van het kasteel gunstig was. Dat de ligging nu ongunstig lijkt, wil niet zeggen dat het in verleden ook zo was. Een burcht bouwen was een enorme investering, die bouwde men niet op een plaats die gevaar liep.

Gaat men de ligging van de burcht nader bekijken, dan moet men eerst weten wat het grondgebied van Elsloo in die tijd was. Gemakshalve gaat men er nu vanuit dat dit samenviel met de latere gemeente-grenzen. Dit is echter niet zo. In de loop der eeuwen hebben er ingrijpende grensverschuiving plaatsgehad. Deze zullen later nog voor en na aan de orde komen. Er bestaan vermoedens dat tot het oorspronkelijk Elsloo ook de dorpen Kotem, Boorsem (Belgie) en Stein (vandaar ook het ruitenschild van Elsloo in het wapen van Stein) hebben behoord. Indien men hierbij nog de gekende gebieden van Elsloo aan de overzijde van de Maas bij Leuth en Vught (tegenover Meers en de Maasband) betrekt, dan lag de burcht in de Maas inderdaad vrij centraal in de Heerlijkheid. Ook op een strategische plaats in het waterrijke Maasdal (belangrijk voor grachten en watervoorziening). Door de ligging tussen de toenmalige Maasloop c.q. Maaslopen en een aloude noord-zuid lopende verbindingsweg weg in en over de hoge Maasdaloever kon men het doorgaande (handels)verkeer controleren. Ook waren vanaf dit punt alle delen van de Heerlijkheid goed bereikbaar.

Een opmerking terzijde wil ik maken over de vraag of de burcht in de Maas wel de oudste van Elsloo is. Ik heb namelijk uit overlevering gehoord dat Terhagen ooit een eigen kasteel heeft gehad. Deze opmerking kon ik niet plaatsen totdat ik ging lezen over het ontstaan van kastelen. Hierin komt naar voren dat de eerste verdedigingswerken houten woontoren waren. Deze werden bij voorkeur gebouwd op een verhoging. Waar mogelijk splitste men een uitschietend stuk van een helling af van het achterliggende gebied. Dit deed men door een diepe gracht te graven. Op deze natuurlijke steile verhoging bouwde men dan de verdedigingstoren. Waar dit niet kon groef men in een vlak terrein een ronde gracht en wierp men de grond in het midden op tot een hoogte. Hierop bouwde men dan de toren. Een dergelijke heuvel noemt men een motte. Het kasteel van Stein ligt b.v. op een motte. In het kasteelpark schiet tussen de vijver en Terhagen de hoge Maasdaloever als een punt naar voren.

(Foto Guus Peters)

Deze punt is duidelijk afgeplat en er staan nu een bank met tafel op. Als men deze helling van afstand nader bekijkt, kan men zien dat deze onnatuurlijk gevormd is. Eigenlijk een ideale plek voor een verdedigingstoren. Hoewel ik weet dat er in de overlevering gesproken wordt over het op deze plaats storten van overtollige grond bij de aanleg van het kasteelpark, kan er ook nog iets anders geweest zijn. De plaats van het eerste verdedigingswerk in Elsloo. Het is volgens mij ook mogelijk dat de top van de heuvel bij de aanleg van het kasteelpark (rond 1820) is afgegraven om een gracht tussen de heuvel en Terhagen op te vullen. Misschien heeft men toen resten van een toren gevonden waar vervolgens het verhaal van het kasteel van Terhagen aan ten grondslag ligt. Nader onderzoek ter plaatse zou misschien opheldering kunnen verschaffen. Voor deze theorie heb ik overigens geen enkel bewijs.

Meer info: maaswerken