Uit de oudste grensbeschrijvingen van Elsloo en Stein blijkt duidelijk dat de landweer de grens vormde.

Uit: de Bijfanck van 1462.
De grensbeschrijving van Elsloo. De rondgang langs de grenzen, de bijfanck, begon in de Drie Kuilen aan het Meldert. Hier volgde men de grens “den Graef” zijnde de landweer langs de heide (nu dus midden door Elsloo). De Landweer en de grens eindigden aan “den Beecker Grindell”. Dit punt lag ter hoogte van de spoorwegovergang Beek-Elsloo. Dit was de toegang van Beek naar de heide.

Uit: bij een oude kaart van Stein, Pater Munsters.
De oostgrens wordt daarin beschreven van de beek de Ur in het noordoosten langs een oude sloot naar de Heerstraat, om vervolgens langs de Graetheide oostelijk de landweer te volgen om het Cortenbosch (Steinerbos) en om de kamp heen langs de Heydriesch van Stein naar de Krekelsberg en dan verder tot aan de Scharstraat.

Deze grenzen kunnen we makkelijk terugvinden o.a. in oude veldwegen en restanten van de landweer in Stein op kaarten van voor 1960. Echter niet meer zo gemakkelijk op de hedendaagse kaart. Projecteren we het tracé op een recente kaart, dan zien we dat de landweren door een geheel dicht gebouwd gebied gaan. Dit verloop zullen we in detail vanaf Elsloo tot Obbicht weergeven.

Afb: De oude kaart van Stein uit 1724 welke Pater Munsters beschreef. Duidelijk is te zien dat er buiten de landweer nog geen ontginningen hebben plaatsgevonden.

Afb: Frerrariskaart (klik er op voor vergroting) De landweer is op deze Ferrariskaart uit 1773 het duidelijkst getekend om het zuidelijk gedeelte van de Graetheide. Alleen de Oostenrijkse gebieden zijn uitgewerkt, vreemd in deze is dat Stein wel is uitgewerkt maar geen Oostenrijks gebied was. Misschien speelt het een rol dat de Oostenrijkse Kinskys destijds de kasteelheren van Stein waren.

Men heeft het vermoeden dat de tweede landweer, zoals die op de Ferrariskaart is ingetekend, stamt uit de 15e eeuw. Gezien het grillig verloop rond de heide, lijkt het erop dat er op een zeker moment centraal beslist is om rond de tot dusver ontgonnen gebieden landweren aan te leggen. Niet alleen om de eerder omschreven functies aan te geven, maar ook als aanduiding van de grenzen met het in gezamenlijk bezit en beheer zijnde Heidegebied.

De begrenzing van deze landweer zal eeuwenlang stand houden en bewaakt worden. Men hechtte groot belang aan deze grens gezien deze op diverse kaarten uit de 18e eeuw exact is ingetekend. De landweren zijn ook op de Tranchotkaart van 1803 nog ingetekend en goed te herkennen.

Pas vanaf 1766, na gezamenlijk overleg, is toestemming verleend aan de dorpen voor het ontginnen van een kwantum bunders in de heide. Uiteraard wordt deze afspraak door sommigen overschreden wat weer onderlinge strijd veroorzaakt. Toen de Fransen kwamen vormde de Oude Baan (niet te verwarren met deels nog bestaande Oude Postbaan) de grens met de heide.

Afb: De situatie van ca 1500. De veedriften en landweren ingetekend op de Tranchotkaart van 1803.

De landweer op de Tranchotkaarten
Op basis van de oude Tranchotkaarten hebben we het verloop van de landweer (en de veedriften) -zoals die op de Ferariskaart zijn weergegeven- in detail kunnen traceren. Op deze kaart kan men zien dat in 25 jaar tijd een groot gebied werd ontgonnen. De landweer heeft op dat moment zijn functie verloren. Vanaf de Tranchotkaart konden we vervolgens het verloop overbrengen op een recente topografische kaart. Het verloop van de landweer van Elsloo tot Obbicht zullen we in detail nagaan.

Afb. Het verloop van de voormalige grens met de Graetheide in de gemeente Stein ingetekend op een recente kaart.

Einde functie landweer
Na 1500 veranderen de landbouwmethoden. Was eerst het drieslagstelsel gangbaar, in de 17e eeuw gaat men steeds meer over op een methode waarbij groenbemesting een grotere rol speelt, dus geen beweiding meer door het jaar heen. Verder verdween eind 18e eeuw de constante oorlogssituatie waarin men steeds verkeerde. Hierdoor verminderde het gevaar van veediefstal. Ook het grootwild was door het inkrimpen van de heide vrijwel verdwenen en vormde geen bedreiging meer. De landweer werd daardoor overbodig.

Buiten de landweer werd steeds meer ontgonnen, maar zonder aanleg van een nieuwe landweer. De oude landweer bleef midden in de velden achter en werd omgevormd tot veldwegen (zoals in Elsloo en Urmond / Berg) of omgebouwd tot veedrift naar de nog resterende heide (Stein). De begroeiing op de resten van de landweer bleef wel bestaan en diende als gebruikshout.

Zowel de restanten van de wallen van Stein, nu genaamd de Koeveldweg bij Nieuwdorp als de Koestraat (de lendjwaer) als Urmonder veeweg zijn “bovengrondse”holle wegen. Uniek in Limburg!

Het tracé van de landweer binnen de gemeente Stein
Zolang het voormalig Graetheidegebied een landbouwgebied was, was de landweer voor het grootste gedeelte gemakkelijk in het landschap te volgen en te herkennen. Echter na de opening van de Staatsmijn Maurits en tijdens de expansie na de tweede wereldoorlog werd het landbouwgebied in snel tempo nagenoeg geheel opgeofferd aan fabrieksterreinen, autowegen en uitbreiding van de dorpen.

Het tracé van de landweer werd vooral in Elsloo en Urmond over grote lengten vernietigd. Alleen als zodanig onherkenbare restanten bleven over. Het zou goed zijn om dit historisch landschapselement door middel van markeringen zichtbaar te maken en waar mogelijk restanten te conserveren. Om de kennis over het verloop niet verloren te doen gaan zullen we op voorgaande kaart het tracé van de landweer vastleggen. Daarna zullen we op punten de restanten aanduiden en nader op de historie ingaan. We beginnen met de landweer in Elsloo en eindigen in Obbicht.

Afb: De landweer van Elsloo sloot nabij de huidige spoorwegovergang Stationsstraat aan op de landweer van Beek. Een restant is nog als een afgesloten weg aanwezig. (Foto Guus Peters)

Afb: Schutterskampweg (tussen Stationsstraat-oost en spoorweg) is een restant van de landweer. (Foto Guus Peters)

 Afb: De bocht Bandkeramiekersstraat /Jurgensstraat bij de Mariakerk. Bij aanleg van de weg werd het oude tracee van de landweer gevolgd, ook daar was deze bocht al aanwezig. (Foto Guus Peters)