2. Over de schutterij en tradities

Geschiedenis van het schutterswezen
Op de eerste plaats is het van belang de herkomst van het huidig schutterswezen te Kennen. Een artikel  Uit ‘Achter de Paol’, 2e jaargang nummer 3, augustus 1994 R. Knops-Dullens beschrijft dit uitstekend. We namen ons de vrijheid dit onverkort over te nemen.

De geschiedenis van het schutterswezen, dat zijn oorsprong zou hebben in het Middeleeuwse verleden, blijft een heet hangijzer in de historie. Schutterijen zijn nauw verwant aan het gildenwezen, zowel wat de oprichting als de samenstelling en reglementen ervan betreft.
De schuttersgilden die, vóór de Reformatie (begin 16e eeuw) in geheel Nederland voorkwamen en zich daarna stilaan tot Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland beperkten, houden verband met het aloude gildenwezen, dat mogelijk van Germaanse origine is. De oorspronkelijke betekenis van gilde in de tijd vóór het Christendom was: offer ter herdenking van de overledenen. Dit offer ging vergezeld van een feestmaal met drinkgelag. Met de kerstening werden alle uitspattingen, afgoderij en bijgeloof geweerd. Geestelijken werden lid van de gilden. Het offer werd aan de kerk of aan de armen gebracht. Voortaan werden de gilden in kerkelijk verband omschreven als broederschappen. Het voornaamste doel van zo’n broederschap was naastenliefde door onderling hulpbetoon. Daarnaast moesten geloof en gerechtigheid beschermd worden.  

Stilaan ontstond naast de offergilde een schutsgilde, die ertoe verbond om het grondbezit van een groep, georganiseerd in een groter of kleiner familieverband, in woelige tijden te verdedigen. Deze schuttersgilde bestond lang voordat de stadsgilden ontstonden. Dit kan ook gezegd worden over zijn bewapening (piek, spies en handboog) en van het vogelschieten als vermaak. De schutsgilden, die tot het beeld van de Middeleeuwse steden waren gaan behoren, groeiden in belang sterker dan die op het platteland. Het gevolg daarvan was, dat de eerste van nu af aan hun invloed op de tweede deden gelden.  

De Middeleeuwse stad kende verschillende soorten gilden:
# In het gilde der kooplieden waren alle kooplui ondergebracht.
# De ambachten waren beperkt tot degenen die een zelfde product vervaardigden en verkochten.
# Statuten verzekerden hun het monopolie in hun speciaal beroep in de stad, maar legden tevens alle leden de verplichting op om te werken volgens bepaalde regels.
# De broederschappen van zuiver godsdienstige inslag droegen soms de naam ‘gilden’, maar werden ook wel als (con)fraterniteiten aangeduid.
# De schuttersgilden beoogden de gewapende bescherming van een groep. Hun opkomst valt samen met het ontstaan der steden in de 11e-13e eeuw. Een stad met een ‘vrijbrief’ bezat het recht om haar vrijheid te beschermen door het vormen van een gewapende macht.

Deze eerste schuttersgilden stonden in voor de bescherming van de burgerij (‘schutten’ betekent beschutten), voorts voor de verdediging van muren en grachten en voor de handhaving van orde en tucht.   De eerste schuttersgilden werden gerekruteerd uit bestaande ambachten. Het waren vrijwilligerskorpsen.
In steden, die handelsbetrekkingen onderhielden met andere steden of landstreken, ontstonden later twee schutterijen, die men de ‘Alde’ en de ‘Jonke’ schutterij noemde. De oude schutten, die omwille van hun leeftijd en ook in het belang van hun eigen bedrijf, gesteld waren op veiligheid in de stad zelf, hadden als opdracht de vestingwerken te bezetten en de stad te beveiligen tegen overvallen.
De jonge schutten begeleidden de handelskonvooien langs gevaarlijke, eenzame wegen.  

Onder invloed van de stedelijke schutsgilden kreeg het gildenwezen ook op het platteland gestalte, vooral tussen 1400 en 1600.De schutten waren landbouwers. De hoofdman der schutterij werd door de plaatselijke heer benoemd. Het was de tijd van de godsdiensttwisten, die uitmondden in godsdienstoorlogen. De schutsgilden stonden toen in voor de bescherming van de kerkbelangen en voor het bestrijden van de benden afgedankte en gedeserteerde soldaten.

Afbeelding: schilderij Sebastiaan Vrancx. Plundering van een boederij. In de 17e eeuw waren de dorpen vogelvrij. Plunderingen kwamen veel voor. Het was bittere noodzaak om zich te kunnen verdedigen. Tegen een leger kon men niets uitrichten wel tegen plunderende bendes afgedankte soldaten. (Bron: wikipedia, embedded)

Aanvankelijke hanteerde de schut pijl en boog. Behalve de gewone boog kende men nog de voetboog, zo genoemd omdat hij met de voet gespannen werd. Verder gebruikte hij de spies en de ‘hellebaardsteekwapens’, die alleen gebruikt werden bij gevechten van man tegen man. Om zich te kunnen oefenen kregen de schutten een terrein toegewezen.  

Inherent aan de schuttersgilden was hun godsdienstige karakter. Hun bestaan hing ervan af. Dit bleek duidelijk na de Reformatie toen de schuttersgilden in de Protestantse gewesten als sneeuw voor de zon verdwenen. Elk gilde had een beschermheilige, meestal van de parochie waarin het gilde resideerde. Vaak had de schutterij een eigen altaar in de kerk. Ook had zij het recht om eigen priesters aan te duiden en te onderhouden. Deze priesters droegen op dat altaar de gildemissen op en celebreerden er zielemissen voorde overleden gildenbroeders en gildezusters. De schutten luisterden verder met veel omhaal alle kerkelijke feesten op. Zo plaatsten zij zich tijdens processies voor en achter het Allerheiligste, dat zij gewapenderhand beschermden.

Vrouwen, die als lid werden opgetekend, waren echtgenoten of verloofden van mannelijke leden. Hun lidmaatschap was nooit volledig: ze zaten weliswaar mee aan tijdens maaltijden, maar de verdedigende taak bleef aan de mannen voorbehouden.  

Natuurlijk ontbrak in het schutterswezen het feest- en spelelement niet. Als belangrijkste feesten worden vermeld het jaarlijkse vogelschieten tijdens de kermis en de viering van de naamdag van de schutspatroon. Zo’n gildefeest begon steeds met een H. Mis met gilde-eer, al dan niet gekoppeld aan een zielemis. Voor hun feestelijke bijeenkomst hadden de schutten een eigen lokaal, dat de ‘gaffe’’ werd genoemd. Dat de ‘ordehandhavers’ wel eens minder ordelijk waren bij uitbundige feestelijkheden, blijkt uit hetgeen te lezen valt in de ‘Caerte’, het huishoudelijke reglement voor elke schutterij, waarin de dekens uitgevaardigde voorschriften stonden om de orde in de schutterij te handhaven.

Afbeelding: Belegering van Maastricht in 1579 door Parma.  (bron: wikipedia, embedded)

Voordat de stad aangepakt werd, werden eerst de dorpen in de omgeving“aangepakt  door voedsel voor mens en dier en hand en spandiensten op te eisen. Kon men dit niet afkopen, dan volgde plundering. Ook Elsloo is door zijn ligging nabij Maastricht vaak de pineut geweest. Het duurde voor stad en platteland vaak tientallen jaren eer men de schade van een belegering te boven was.

De stedelijke schutterijen waren regelmatige vertegenwoordigd op de feestelijk Landjuwelen. De schutters waren dan in kostbare paradepakken gestoken, die de bewondering van de toeschouwers opwekten. Zulke pakken werden echter nooit tijdens de dienst gedragen. Dan droeg elke schut zijn eigen pak, bestaande uit een leren broek en een nauwsluitende wambuis. Daarover droeg hij, om de borst tegen pijlen te beschermen, de maliënkolder. Bij slecht weer had hij nog een korte schoudermantel: de kap. Het hoofd werd bedekt met een leren hoed. Een apart beschermingstuk voor het hoofd was de uit stalen ringetjes vervaardigde kogel.  

De opslorping van de kleine vorstendommen in een groter statencomplex en de verschijning van een meer moderne oorlogvoering (vuurwapens, huurlingenlegers d.i. legers bestaande uit vakmensen) verdrongen de weerbare vrijwilligerskorpsen naar de achtergrond. De schutterij leek gedoemd te verdwijnen of op de folkloristische toer over te stappen. Dat alles gebeurde niet zonder slag of stoot.Want de ‘schutten’ hadden al het mogelijke gedaan om zich aan te passen aan de nieuwe wapentechnieken, d.i. aan het hanteren van vuurwapens.  

In het begin van de 16e eeuw vervingen de schuttersgilden boog en pijl door de haakbus. Dit was een zwaar geval waarbij een ijzer haak hoorde, die bij het aanleggen in de grond werd geplaatst om de bus daarop te laten steunen. Op de stadswallen verschenen tezelfdertijd twee kanonnen: ‘de slang’ en ‘de donderbus’. De ‘slang’, die een lange smalle loop had, werd bediend door huurlingen; ‘de donderbus’ had een korte, dikke en zware loop en kon ijzeren of stenen ronde kogels afschieten. Beide kanonnen bestonden uit twee los in elkaar passende delen, de loop met aan de achterzijde de kruitkamer. De kruitkamer werd ook wel apart gebruikt, wanneer vreugdeschoten gelost werden. De kamer werd dan met kruit gevuld en afgesloten met een prop papier (kamerschieten).

De nieuwe aanvalswapens riepen weldra andere aanvals- en verdedigingsstrategieën in het leven, die het einde inluidden van de schutterij als het weerbare korps. Want het Italiaanse en later het Franse verdedigingssysteem (omgrachtingen, bastions, wapendepots, ravelijnen) schiep een behoefte aan talrijke goedgetrainde, taaie verdedigers, vooral omdat de aanvallers meer en meer gebruik maakten van talrijke huursoldaten (mensen die van vechten hun beroep maakten).  

Militair raakte de schutterij op de achtergrond. Ze bleef echter in het stads- en dorpsleven een rol spelen, nu als een vereniging die bij feestelijke gelegenheden optrad. De ‘schutten’ tooiden zich dan in opvallende paradepakken, geïnspireerd op de kostumering ten tijde van de vroegere Landjuwelen. Het jaarlijkse vogelschieten werd een niet meer weg te denken element van het schuttersleven. Dit was overigens een imitatie van de schietwedstrijden op de Landjuwelen. De winnaar kreeg dan ‘de braak’ omgehangen, een kostbare, zilveren ketting, waaraan een vogel hing. Bij het jaarlijkse vogelschieten bleef ‘de braak’ behouden, maar de winnaar (koning) hing daaraan een zilveren herdenkingsplaat (koningsplaat). Deze plaat bevatte behalve de naam van de koning, ook het jaartal en soms nog een embleem dat het beroep van de koning weergaf. Naast het vogelschieten beoefenden de schutterijen met veel zwier het vaandelzwaaien.  

Aan deze folkloristische periode in de schuttersgeschiedenis kwam abrupt een einde met de Franse Revolutie. Met weet dat na ‘de Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger’, in 1791 de wet ‘Le Chapelier’ werd uitgevaardigd, waardoor alle gilden verdwenen. Voor de schutterijen werd later nog een aparte verordening gedecreteerd (7 mei 1795): ze werden alle opgeheven en beroofd van hun bezittingen.  

Koning Willem I riep op 7 april 1827 het stelsel van de dienstdoende en rustende schutterijen in het leven. Die schutterijen, die akkoord gingen met deze nieuwe vorm van burgerwacht en zich onderwierpen aan militaire voorschriften, kregen aanlokkelijke faciliteiten. Vanaf toen gingen vele schutterijen, gekleed in oude soldatenuniformen, in paradepas naar de schietstang om weer op de vogel te schieten. Daarmee lieten de uitgeplunderde schutters toe, dat in hun deftige gilde vreemde militaire elementen werden ingeplant, die tot de huidige dag het waardig karakter ontsieren van de eens zo roemrijke corporatie. Nog talrijke schutterijen werden sinds Willem I in het leven geroepen. Zij wortelen in het Ancien Régime, hebben het standenstelsel (met gildewezen) niet meegemaakt en zijn als zodanig noch militair noch folkloristisch gegrondvest. Het zijn geen gilden. Zij werken wel mee aan het behoud van een intussen waardevol geacht cultuurgoed en volksamusement.

Geen reacties

1. Over de Elsloose schutterij en dorpstradities.

De mensen die mij (Guus Peters) langer kennen weten dat ik al heel lang gefascineerd ben van het fenomeen schutterij. Echter niet van het schutterswezen zoals wij dat nu kennen (hoewel ik dat eveneens zeer waardeer) maar van het oorspronkelijk schutterswezen, de dorpsschutterijen uit de 16e en 17e eeuw.  Deze fascinatie werd gevoed door twee zaken:
1. In de jaren 70 ben ik met de school naar Schotland geweest en heb daar een taptoe van de schotse legeronderdelen op kasteel Edinburgh meegemaakt.  Het opgevoerde schouwspel, een combinatie van kanonnen, wapens, vuur , muziek, uniformen en exercitie, was een evenement wat me mijn leven lang is bijgebleven.
2. In de jaren 80 was mijn heeroom (Pierre (kloosternaam Johannes) Peters, een broer van mijn vader die pastoor in het dorpje Geijsteren in Noord Limburg. Hij vierde toen zijn 40 jarig priesterjubileum en dat werd geheel verzorgd door de plaatselijke schutterij. Echter dit was geen schutterij zoals wij die kennen , maar een schuttersgilde.

i

Foto boven: het St. Willibrordusgilde uit Geijsteren. Een prachtig korps, maar heel anders dan onze schutterijen (embbeded vanaf https://www.gildegeijsteren.nl/)

Het grote verschil is dat deze 16e eeuwse kleding en wapens dragen en rechtstreeks teruggaan op de middeleeuwse schutterijen met bijbehorende tradities terwijl de schutterijen in onze omgeving een mengvorm zijn van de kleding en wapens 19e eeuwse legeronderdelen met middeleeuwse tradities. Dat het gilde me aansprak was niet zo vreemd, hierin herkende ik de historische schutterij van Elsloo zoals deze in de archieven van Elsloo naar voren komt. Omdat ik toen al vond dat Elsloo een schutterij dient te hebben en de oude verloren Limburgse tradities In ons dorp terug dienen te komen. Dit zou allemaal perfect uitgevoerd kunnen binnen een historisch korps. Daarbij komt dat de historische kern van Elsloo zich uitstekend leent als decor voor historische evenementen.

Limburgse dorpstradities, Bronk houden, kamerschieten, cramignondansen etc. Tradities die overigens aantoonbaar ook in Elsloo bestaan hebben ! Alleen hebben we voor het plaatsen van een meiboom op een centraal punt geen harde bewijzen. Wel heeft hier zeker de meitraditie bestaan van het planten van meiboompjes voor de deur van huwbare meisjes, ook het feit dat tot op de dag van vandaag de kinderen met palmpasen versierde palmpasentakken in de processie dragen gaat terug op de Meiviering (dit zijn in principe kleine meiboompjes).

Palmpasen (embedded vanaf https://nl.wikipedia.org/wiki/Palmpasenstok)

Zelfs de traditie van het plaatsen van een mei als het hoogste punt van een bouw bereikt wordt, gaat terug op Meivieringen. Van belang in deze is dat de schutterij jaarlijks twee “ Meyboomkes”  Mocht kappen in het bos. Een werd geplant bij de Heer, een bij de koning van de schutterij. Gezien deze tradities en het feit dat men hier ook de cramignon heeft gedanst (dit gebeurde ook rond de meiboom),  het feit dat deze traditie tot in de verre omgeving plaats vind, mogen we gevoeglijk aannemen dat ook in Elsloo ooit de meiboom is geplant en we met recht deze traditie ook hier kunnen doen herleven.

Meiboom plaatsen een oeroude traditie; zoals hier door Jonkheid Dikke Stein in Elsloo

Geen standaard schutterij.
Op de eerste plaats moet het duidelijk zijn dat als in deze reeks het begrip  “schutterij” niet gekoppeld moet worden aan het algemeen beeld dat men in deze omgeving van een schutterij heeft maar aan een historisch korps gebaseerd op de oude Elsloose schutterij. Om verwarring te voorkomen zullen we dan ook niet spreken van schutterij maar van een regiment, als we de organisatie bedoelen die mogelijk nog eens als opvolger van de oude Elsloose Schutterij tot stand kan komen.  

Al in 1999 bracht ik de mogelijkheden van het heroprichten van de historische “Schutterye van Elsloe” , het regiment dus,  in een uitzending van de LOS en in een krantenartikel onder de aandacht. Er volgden toen tientallen spontane reacties om mee te doen. Echter door een druk prive leven (huis verbouwen en kleine kinderen), kon ik daar toen geen invulling aan geven.  Dit ligt nu anders vandaar het opnieuw oppakken van de draad,  dit mede door de mogelijkheden die Wim Hanssen met de website www.elsloo.info biedt.

Voor een goed begrip dient eerst duidelijk te zijn waar het allemaal over gaat. Daarom is het nodig om eerst plaats de algemene historie van het schutterswezen  te beschrijven, vervolgens  de overlevering van het schutterswezen in Elsloo en dan de achtergrond en uitvoering van de diverse dorpstradities. Pas daarna komt de haalbaarheid en mogelijkheden van een regiment aan de beurt (in latere afleveringen  zal het gebruik van de term regiment nog verduidelijkt worden). Eigenlijk moet men het geheel zien als een herontdekking en beschrijving van  onze eigen cultuur. Tussentijdse reacties / aanmerkingen/ aanvullingen zijn overigens altijd welkom.

17 september 2006

Guus Peters
Streekhistoricus

Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.

Geen reacties

De levensloop van Graaf Nicolas Antoin D’Arberg De Valangin et St Empire (Slot)

Zijn carrière aan het hof
Niet alleen is hij militair maar tegelijkertijd bestuurder. In 1767 krijgt hij van zijn vader de stad Helmond en in 1768 d’Ollignies en Elsloo. Hiermee treed hij ook in de voetsporen van zijn vader als afgevaardigde van de adel in de staten van Henegouwen (Hainaut) en daarmee in de zeer exclusieve club van edelen van Henegouwen. In dezelfde tijd krijgt hij aan het hof van Karel Alexander van Lorreinen (Lotharingen) te Brussel de functie van kamerheer van de landvoogd van Oostenrijk in Brussel, een eretitel waarin zijn vader en grootvader hem al in voorgingen.

Karel Alexander (geb Luneville 1712, gestorven Tervuren 4 juli 1780) was hertog van Lotharingen en Bar, genoemd Karel van Lorreinen. Hij was een broer van keizer Frans I Stefan, die in 1736 getrouwd was met keizerin Maria Theresia van Oostenrijk. Zijn vrouw was Maria-Anna een zuster van Maria Theresia. Hij was landvoogd van de zuidelijke Nederlanden tussen 1741-1744 en 1749-1780. Tussentijds voerde hij bevel over de Oostenrijkse troepen in de Oostenrijkse successieoorlog, waarin in 1745 de Franssen Brussel bezetten. Na de vrede van Aken in 1748 kwam hij in 1749 weer terug. Tijdens de zevenjarige oorlog (1756-1763) moest hij het onderspit delven tegen Frederik de Grote. Hij verliet het leger en keerde terug naar de Nederlanden.
Zijn opvolgster in 1780 was een dochter van Keizerin Maria Theresia (een zus van haar was Marie Antoinette de laatste koningin van Frankrijk), Maria Christina van Oostenrijk (1742-1798). Zij was getrouwd met Albert Casimir van Saksen-Teschen.. Hun residentie was het in 1757 door Karel gebouwde paleis op de Hofberg in Brussel, waar vroeger het paleis van Nassau stond. Het is nu een museum. Het kasteel van Laken was het buitenverblijf van Maria Christine. In 1795 als de Franssen hier zijn, gaan zij terug naar Wenen

De positie van de D’Arbergs aan het hof mag bijzonder worden genoemd . Zij waren eng verbonden met de landvoogden, feitelijk de top in de zuidelijke Nederlanden. Om te beginnen was Nicolas Maximilie (nummer 22, de vader van Nicolas Atoin) een jeugdvriend van de latere landvoogd Karel Alexander. Die kende hij van het hof van Lotharingen in Nancy en Luneville waar zijn vader Albert Joseph (21) al hoge functies vervulde. Toen Karel Alexander naar Brussel kwam, behoorde Nicolas Maximilie al snel tot de kleine selecte groep intieme vrienden van Karel. In 1772 werd het huidige Koningsplein en zijn omgeving aangelegd op initiatief van Karel van Lotharingen, de toenmalige Gouverneur-Generaal van Oostenrijk.

Koningsplein Brussel (Foto: wikipedia, G.Lanting - Eigen werk, CC BY 3.0)

Wisseling van de wacht
De wisseling van de wacht waarbij Maria Christina landvoogd wordt, is geen nadeel voor de D’Arbergs. Integendeel. Einde 1784 krijgt Nicolas de functie aan het hof van “Grand maitre de cuisines”, grootmeester van de keukens. Met zijn baas en bazin komt hij bij de keizerlijke en koninklijke hoven in Wenen en Parijs. Deze snelle promotie heeft hij waarschijnlijk mede te danken aan zijn vrouw die een hofdame van Marie Christina was.

Zijn huwelijk
Op 6 november 1774 trouwen in de kerk van St Jacques op de Couderberg in Brussel, Nicolas Antoin D’Asrberg en Princesse Francoise de Stolberg-Gedern (geb 1756 gestorven 1 feb 1836). De bruid , niet vreemd voor een D’Arberg, stamde uit een oud, adelijk geslacht. Haar vader was Gustave Adolphe de Stolberg-Gedern; commandant van het eerste regiment D’Arberg (waar Nicolas ooit was begonnen). De jonge Nicolas had van zijn schoonvader zijn eerste orders en wapens gekregen. Hij was echter gesneuveld in de van de Pruisen verloren slag bij Leuthen in 1757.

De keizerin Maria Theresia had persoonlijk de kinderen van de gesneuvelde Gustave onder haar hoede genomen. De prinses Francoise had van haar een lekenplaats als kannunnikesse aan de kerk van Sainte Waudru te Mons gekregen. De landvoogd Karel Alexander was op hun huwelijk aanwezig.

Door zijn vrouw werd Nicolas de schoonbroer van enkele historische figuren waaronder de Engelse troonpretendent Charles Edward Stuart, beter bekend als “ Bonny Prins Charles”. Deze was namelijk met Louise een zus van Francoise getrouwd. Zij is beter bekend onder de naam de “gravin van Saint Alban, ” (Comtesse d’ Albani). Charles zal later landen in Schotland en met een klein Schots leger zijn troon proberen te veroveren. Dit was nog bijna gelukt.Hierna volgt de ondergang van de Schotten als gevolg van de Engelse wraak onderdrukking. Zijn vrouw zal hem verlaten vanwege zijn drankmisbruik, hij was alcoholist. Zij gaat dan samen met haar minnaar bij haar zus in Ollignies (Woelingen) wonen.

Zijn gouden jaren
De familie D’Arberg kent gouden jaren. Nicolas verdeelde zijn tijd tussen zijn regiment, het hof te Brussel, zijn gezin in Ollignies en zijn verplichtingen in Mons. In 1774 bouwt hij in Mons een imposant Luxueus huis aan de rue Grande Triperie 26.

Dit is overigens in dezelfde tijd, dat in zijn heerlijkheid Elsloo 18 bokkerijders worden opgehangen ! Hij is het die de rechters en advocaten van de Bokkenrijders geldzucht verwijt. Zie hiervoor het boek:” Ze hingen in drie reysen” van Mart Pfeifer en Eddy Erkens over de lotgevallen van de Bokkerijders van Elsloo.

Foto: Google Maps

Rue de Grand Triperie 26 in Mons. Het lage grijze gebouw in het midden is nummer 26. Het ziet er verwaarloosd uit. De schijn bedriegt hier echter. De gesloten poort en luik vormen de afscheiding met de straat. Een eind achter deze facade moet een groot herenhuis staan. We hebben het huis zelf niet kunnen zien bij een bezoek aan Mons. We waren er op een zondag en dan is de poort helaas gesloten. Misschien lukt het iemand bij een bezoek aan Mons voor ons een foto van het huis zelf te maken. 

Tien jaar later, na zijn promotie aan het hof, bouwt hij in Brussel een waar paleis dat nog steeds bestaat, rue de la Loi 12, aan de ingang van het koninklijk park en vlak bij het paleis van de landvoogd. Dit uiterst luxcues ingericht huis bevatte alle kostbaar-heden die in die tijd voor inrichting bestonden. E.e.a. was naar het voorbeeld van het paleis te Versailles ! In 1836 werd dit huis het ministerie van financiën van Belgie.

Ook was de Graaf een vrijmetselaar (zoals in die tijd veel officieren). Naar het schijnt was hij in de loges van Mons, Brugge actief en was zelfs Grootmeester van de loge “la Felicite Bienfasante” in Gent.

De Wetstraat of Rue de Loi in Brussel op de Hofberg

De absolute top binnen handbereik
Joseph II (de keizer koster) heeft zijn moeder Maria Theresia opgevolgd en wil vergaande moderniseringen doorvoeren ten koste van de invloed van de adel en kerk. Hiertegen ontstaat in 1787 in de zuidelijke Nederlanden een opstand die bekend staat als de Brabantse revolutie . D’Arberg staat in dienst van de keizer en wordt ingezet om een opstand van priesterstudenten in Leuven te onderdrukken. Hij weet de gemoederen door tactisch optreden te bedaren en oogst daarvoor veel lof. De groot baljuw van Henegouwen ( de plaatsvervanger van de landheer) weigert echter opstandelingen te veroordelen en wekt de woede van de keizer op. Dit kost hem kop en deze wordt vervangen door Graaf Nicolas Antoin D’Arberg. Deze is dan tevens Kapitein Generaal van Henegouwen en gouverneur van Mons. Hij wordt overstelpt met eerbewijzen zelfs een prinselijke titel lag in het verschiet, de kroon op zijn carrière.

Graaf Nicolas Antoin D’Arberg stond aan de top en kon absoluut niet kapot. Of toch ? Het was echter niet alles goud dat blonk. Hij werd namelijk zowel door de bevolking als door de adel in Henegouwen, zijnde een medestander van Jozef II, gehaat. Met de staten raakte hij in conflict omdat deze niet wilden meewerken aan belastingverhogingen. Henegouwen was op weg naar een revolutie.

Mons of Bergen, is een mooie oude stad gebouwd op een heuvel (berg, vandaar de naam) (afbeelding opdefietsinhetspoorvandartagnan.weebly.com, embedded)

Bovenop de top van de berg staat een grote toren. Deze behoort tot het Unesco wereld-erfgoed. De muren achter de toren zijn restanten van het kasteel / citadel van Mons. Hierover zwaaide ooit Nicolaes D’Arberg de scepter.(afbeelding opdefietsinhetspoorvandartagnan.weebly.com, embedded)

Keizerin Maria Therersia (afbeelding wikipedia, embedded)

Zijn val
In 1789 kreeg Nicolaas Antoin D’Arberg het bevel om met zijn troepen naar het opstandige Gent op te rukken. Een klein leger van 900 patriotten onder leiding van Prins de Ligne was de stad binnengedrongen, had zich met de bevolking verenigd en belegerde nu het garnizoen. De generaals Schroeder en D’Arberg rukten met hun troepen naar de stad, drongen haar binnen en bereikten het kasteel en ontzetten het garnizoen. D’Arberg eiste overgave en dreigde de stad in brand te schieten. Toen hieraan geen gevolg werd gegeven, gaf hij bevel voor een bombardement om de stad in brand te schieten. De bevolking ontstak hierop in grote woede en overviel een kazerne . De woedende bevolking zette vervolgens D’ Arberg en 5000 man troepen met de rug tegen de muur en dwong hun tot aftocht.

Het bombardement op Gent door generaal D’Arberg . Op de achtergrond het belfort van Gent. (afbeelding, wikipedia)

's Anderdaegs, 14, kwamen de generalen Schroeder en d'Arberg, met eene onzachelyke magt, om Gent te beteugelen, aengesneld. Zy kwamen te laet. De stryd was hevig: 't sterke en talryke garnisoen schoot telkens buiten 't Kasteel, om de stad te hernemen; maer huizen, molens, torens, alles was als zoo vele burgten geworden, waeruit het patriotisch geschut gedurig speelde tot in den schoot van 't Kasteel zelve. Schroeder en d'Arberg hadden dit bereikt: de eerste werd gekwetst; de tweede dreigde Gent, zoo zy het hoofd in den schoot niet leidde, langs de vier hoeken in brand te steken. Geen antwoord: ook vlogen er den 15en grenaden en bomben die verscheidene gedeelten der stad verbrandeden.Nu werd de Vlaming woedend: hy bestormt de kazerne van St-Pieters, wint die na drie uren vechtens, maekt er den generael Lunden met zyn bataillon krygsgevangen, en verpligt dien overste aen den graef d'Arberg te schryven, wil hy zyne overwonnen makkers 't leven redden, dat hy de brandstichting staken moest. D'Arberg, overtuigd dat het eene gedane zaek was, verliet stilletjes, in den nacht van den 16 en 17 november, het Kasteel.

Gent. Het Belfort staat nog steeds fier overeind. (Afbeelding embedded wikipedia)

Dit debacle had verstrekkende gevolgen voor het aanzien van de Oostenrijkers en kostte Nicolaas Antoin zijn kop. Nicolas Antoin viel in ongenade bij de keizer en werd van alle functies (en dat waren er heel wat) ontheven. Als groot baljuw van Henegouwen wordt hij dan opgevolgd door Prins Charles Joseph de Ligne (1735-1814). Dit was de vader van een jonge aanvoerder van het patriottische leger in Gent. Extra pijnlijk voor Nicolas was dat hij beide zeer goed kende. De vader was in 1779 Gouverneur van Mons en de divisiecommandant van het infanterie regiment de Ligne en de D’Arberg dragonders (het regiment van Nicolas). Door een misverstand zou Charles de Ligne echter dezelfde weg afleggen als Nicolas, ook hij is bij Jozef II in ongenade geraakt. Maar het allerergste wat hem overkomt, is dat hem dan ook zijn regiment wordt afgenomen. Het was veruit het beste en mooiste cavalerie regiment van de Oostenrijkse Nederlanden. Men kan zich goed voorstellen dat deze totale afgang voor hem een zeer zware persoonlijke vernedering is geweest.

Slechte tijden
Er breken dan slechte tijden aan voor Nicolas en de zijnen.Hij trekt zich terug met vrouw en kinderen dan 13, 10, 3, 2 en 1 jaar oud en verlaat het kasteel d’Ollignies, dit wordt hierdoor overgeleverd aan plundering. Hij gaat naar het kasteel Rochette (Chaud-fontaine) in de Ardennen wat van zijn broer de bisschop van Ieperen is. De afgang is totaal en hij verliest op alle fronten.

De revolutie waarin Nicolas terecht was gekomen was wat de Brabantse revolutie wordt genoemd. Een algehele opstand van het tegenwoordige Belgie (met uitzondering van Luxemburg) tegen Keizer Jozef II, waarbij op 11 januari 1790 de Verenigde Nederlandse Staten wordt uitgeroepen. Jozef II sterft op 20 februari 1790 en wordt opgevolgd door de tactvolle Leopold II. De opstandelingen zijn echter onderling verdeeld en de opstand mislukt uiteindelijk door intrekking van Pruisische steun. Oostenrijk kon zijn gezag met zachte middelen (amnestie) en lichte militaire dwang herstellen. Dit is de eerste restauratie van het Oostenrijks gezag. Bron: wikepedia

Nadat de Oostenrijkers weer de controle over het land hadden herkregen, was men hem toch niet vergeten. Hij kreeg weer een functie aan het hof als opper stalmeester en stond daardoor aan het hoofd van alle hofpersoneel. Maar dit kon het verlies van zijn regiment en bestuursfuncties compenseren. Hiermee had hij zijn aanzien en invloed verloren. In hetzelfde tijdperk verliest hij ook nog zijn jongste zoon Gustav.

Kasteel Helmond, toen en nu  (wikipedia, door Kasteelbeer - Eigen werk, CC BY-SA 3.0 nl)

De Franse tijd
De rust in het land is niet van lange duur. Op 6 september 1792 worden de Oostenrijkers bij Jemappes door Franse revolutionaire legers verslagen maar worden op 18 maart 1793 op hun beurt weer door de Oostenrijkers verslagen. Bij de tweede restauratie van het Oostenrijkse gezag wordt Nicolas tot de achtergrond verdrongen er is dan voor hem helemaal geen functie meer aan het hof. Hij krijgt dan een diepe haat tegen de Oostenrijkers. Hij trekt zich terug op zijn kasteel d’Ollignies. Hier doorleeft hij verbitterd de revolutionaire periode nadat de Franssen in 1794 de Oostenrijkers bij Fleurus definitief hadden verslagen. Toch zal het tij voor hem en de zijnen keren. Enkele jaren later legt hij namelijk zijn toekomst en die van de zijnen in handen van niemand minder dan ......Consul Napoleon Bonaparte

Napoleon trad in 1796 in het huwelijk met Joséphine de Beauharnais (geboren als Marie-Josèphe-Rose Tascher de la Pagerie), weduwe van Alexandre de Beauharnais en de maitresse van de Franse machthebber Barras. Het huwelijk was stormachtig maar gelukkig. Napoleon adopteerde haar twee kinderen Eugène en Hortense. Joséphine werd keizerin der Fransen, maar omdat zij de keizer geen kinderen schonk, liet deze zich op 5 december 1809 van haar scheiden. Om zijn keizerschap te legitimeren dwong Napoleon in 1810 een huwelijk af met Marie Louise van Oostenrijk, dochter van keizer Frans II/I. Ook zij werd keizerin en schonk Napoleon in 1811 een zoon: Napoleon (II) Frans Karel Jozef, koning van Rome, later hertog van Reichstadt.  Gedurende zijn huwelijk met Joséphine verwekte Napoleon twee onwettige kinderen. Bron: Wikipedia

Napoleon trekt over de Alpen (afbeelding, wikipedia)

De Gravin Francoise D’Arberg–Stolberg
Het contact met Napoleon kwam tot stand via zijn vrouw Francoise . Zij die vele jaren hofdame was van de Gouvernante Marie Christine, treed in dienst van de keizerin Josephine Napoleon (1763-1814). De Gravin D’Arberg Stolberg is de enige van de hoge, oude adel die genoemd wordt onder de eersten naast Josephine de Beauharnais. Toen de keizerin in 1809 werd ingeruild, omdat ze geen kinderen kon krijgen, voor Marie Louise van Oostenrijk, bleef de Gravin D’Arberg haar trouw. De Gravin D’Arberg was onmisbaar voor Josephine. Napoleon bleef Josephine steeds hoog achten. Hoe de relatie tussen de Gravin D’Arberg en Josephine tot stand is gekomen, is ons overigens (nog) onbekend.

De kroning van Napoleon (door hemzelf) tot keizer. Op de voorgrond Josephine bijgestaan door een tweetal dames en dames op de achtergrond. Wie weet, misschien zijn hier een of meer van onze dames d'Arberg bij. (afbeelding, wikipedia)

Onder de hoede van Napoleon
De kinderen D’Arberg vervreemden na zijn breuk met Josephine niet van Napoleon. Drie van zijn vier overgebleven kinderen zullen nauw aan hem verbonden blijven. Dit waren: - Charles Philip Alexander (1776-1814) - Felicie Caroline Hororine (1790-1860) - Caroline Ferdinande (1781- 1852)

Charles P.A. D’Arberg Baron D’Elsloo (1776-1814) was beroemd geworden vanwege zijn optreden in Tilsitt (vrede met Pruisen en Rusland). Hij was een vertrouweling van Keizer Napoleon en werd belast met diverse delicate missies. De laatste was de functie was van perfect van het opstandige Bremen. Hij stierf te vroeg, ongetrouwd in Brussel terwijl hij doende was om zijn beide onechte zonenop zijn naam te zetten. Dat waren Paul (1801-1883) en Louis (1802-1877). Louis is nog door Leopold I in 1843 tot ridder geslagen. Pas in 1956 sterft de tak van de Elsloose D’Arbergs uit met de dood van Raoul een kleinzoon van Louis.

…Charles Philippe Alexandre d'Arberg, qui était belge d'origine et chambellan de l'Empereur. Il conserva son poste jusqu'au début de 1810…...

De twee andere dochters waren ook hofdame van Josephine . Zij trouwden allebei, met een bruidschat van de keizer, met een generaal. Beide generaals waren persoonlijkheden in het keizerrijk en vertrouwelingen van Napoleon. Félicie Caroline Honrine D’Arberg trouwde, op order van Napoleon, met de dappere Generaal Georges Mouton de Lobeau (1770-1838) van wie Napoleon heeft gezegd “mijn lam (mouton) is een leeuw ”.  Caroline Ferdinande D’Arberg trouwde de adjudant van Napoleon, Generaal Graaf Dominique de Klein (1761-1845), senator en tijdens de restauratie “pair de france” (een soort koninklijke c.q. keizerlijke raadgever).

Het einde van Nicolas D’Arberg-Valagin
Na een lijdensweg van vele jaren stierf Nicolas, ziek en verlamd, op 17 september 1813 . Aan een dynamisch leven vol hoogte- en dieptepunten in een historisch tijdsgewricht kwam een einde. Hij werd begraven in het familie-mausoleum te Ollignies.

Einde van deze serie.
Met de dood van Nicolas Antoin D’Arberg de Valangin sterft ook de laatste echte kasteelheer van Elsloo en daarmee sluiten wij ook de serie over de Heren van Elsloo af. Na hun komt weliswaar de adellijke familie de Geloes en na hun de familie Jurgens naar Elsloo maar dit zijn geen feodale heren meer, maar grootgrondbezitters. Deze en hun opvolgers de Jurgens zullen we wel opnemen in een toekomstige beschrijving van de achtergronden van Kasteel Elsloo.

Uitgebreide omschrijving van familie D'Arberg op Wikipedia »

Geen reacties

De levensloop van Graaf Nicolas Antoin D’Arberg De Valangin et St Empire (23).
Nicolaas was bij zijn geboorte al voorbestemd voor een glanzende carrière. Hij had alles mee en beschikte tevens over “ein paar schörkerkes” (kruiwagens) om hem te helpen. Op de eerste plaats was dat zijn vader Nicolas Maximilien (22), vervolgens zijn oom Charles Antoine D’Arberg (die een eigen regiment) had en een broer die bisschop van Ieperen was. Later komt er nog een vierde “schörkerke” bij en dat was zijn vrouw die van hoge, oude, invloedrijke adel afstamde.

Over Nicolas en zijn gezin is in de vastleggingen van de Zuid-Nederlandse geschiedenis heel veel bewaard gebleven. Zou men zijn levensloop geheel reconstrueren, dan zou die o.i. zelfs wel eens geschikt kunnen zijn voor een boek of filmscript over het leven van een feodale Heer en zijn familie die in twee verschillende tijdperken hebben geleefd!

Bronvermelding: De volgende informatie is afkomstig uit een beschrijving van het leven van Graaf Nicolas Antoin D’Arberg Over de D’Arbergs bestaat een boek. O. Clottu „La maison d’Arberg-Valangin Belgique“

Nicolas-Antoine d’ARBERG était le fils de Nicolas-Maximilien et de sa seconde épouse Antoinette-Thérèse du HAN-de-MARTIGNY, chanoinesse de Nivelles, morte en 1742. Nicolas-Antoine, comte d’ARBERG, de VALENGIN et du Saint-Empire, seigneur d’Ollignies, est né le 20 juillet 1736. Il était gentilhomme de la chambre de la noblesse des Etats du pays et comté de Hainaut, lieutenant-général des armées de Marie-Thérèse d’Autriche, chambellan et colonel propriétaire d’un régiment de dragons de son nom. I Il épouse, le 8 mai 1774, Françoise-Claude de STOLBERG- GEUDERN, chanoinesse de Mons, née le 27 juin 1756, fille de Gustave- Adolphe, prince de STOLBERG-GEUDERN, et d’Elisabeth-Philippine de HORNES.
Il fut nommé gouverneur et bailli de Hainaut en 1788 au grand mécontentement de la population ce qui provoqua son remplacement par le prince de LIGNE.
(Réf. : Nobiliaire des Pays-Bas et comté de Bourgogne par Vergiano – tome 1 p. 54)

Zijn militaire carrière
Al op de leeftijd van 13 jaar trad Nicolas Antoine D’Arberg in het regiment D’Arberg van zijn oom Charles Antoine D’Arberg (1702-1768). Hij was hier niet eenzaam en alleen want 3 van zijn broers waren eveneens officieren in dit regiment. Het regiment stond in dienst van de Oostenrijkers en behoorde tot het leger in de zuidelijke Nederlanden.

Soldaat uit het regiment D’Arberg  (afbeelding, wikipedia)

Op 16 jarige leeftijd was hij al Capitaine en nam hij met het regiment deel aan diverse veldslagen in de 7 jarige oorlog tussen Pruisen en Oostenrijk (1756-1763).Op 22 jarige leeftijd is hij majoor en in 1762 Luitent Colonel.

De Zevenjarige Oorlog, ook wel de Derde Silezische Oorlog
In 1756 brak de lang verwachte grote Europese oorlog uit. Ditmaal stonden Engeland en Pruisen tegenover Oostenrijk, Frankrijk en Rusland. In deze Zevenjarige Oorlog bleef de Republiek neutraal. Er wordt wel eens door historici beweerd dat de Zevenjarige oorlog (1756-1763) eigenlijk de naam van de Eerste Wereldoorlog verdient. En met reden. De strijd werd niet alleen in Europa, maar ook o.a. in Noord-Amerika en in India uitgevochten. In Amerika leidde het tot de ondergang van het Franse rijk in Canada terwijl in India de Franse positie een flinke verzwakking onderging maar niet definitief uitgeschakeld werd. De 7-jarige oorlog kan gezien worden als het vervolg van de Oostenrijkse successieoorlog.Dan verlaat hij het regiment van zijn oom en gaat dienen in het infanterieregiment de Ligne in de rang van Colonel. In 1773 is hij Generaal majoor.Van 1776 tot 1779 is hij de militaire gouverneur van Mons (Bergen) in Hene- gouwen.In 1779 neemt hij het beroemde regiment dragonders van Graaf Joseph de Saint Ignon (daarvoor was dit het dragonderregiment de Ligne) over, wat dan zijn naam gaat dragen. In 1784 wordt hij gepromoveerd tot veldmaarschalk en treedt hij toe tot de top van de Oostenrijkse militaire hiërarchie.

Kaiserliche und K.K. Generale 1618-1815:

Arberg u. Valangin, Karl Anton Graf v. (1705 - 5.2.1768), 11.10.1745

GFWM, 19.1.1757 FML, 17.2.1760 FZM

Arberg u. Valangin, Nikolaus Anton Graf v. (8.11.1736 - 17.9.1813),

1.5.1773 mRv. 29.11.1768 GM, 10.4.1783 mRv. 20.4.1783 FML

Geen reacties